محمد شجاعی جامعه‌شناس در یادداشتی پیرامون ارتباط گردشگری و سرمایه اجتماعی نوشت: گردشگری در دهه‌های اخیر به‌عنوان یکی از پویاترین صنایع جهان و موتور محرک توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی شناخته شده است، این صنعت نه تنها ابزاری برای کسب درآمد و اشتغال‌آفرینی محسوب می‌شود، بلکه بستری برای تعاملات فرهنگی، بازاندیشی هویت اجتماعی و شکل‌گیری سرمایه اجتماعی است، برای روشن‌تر شدن ارتباط این دو مفهوم، ابتدا لازم است تعاریف علمی و گویه‌های اصلی آنها را مرور کنیم .

تعریف گردشگری و ابعاد آن

 گردشگری در ادبیات علمی، به جابه‌جایی افراد به مقصدهایی خارج از محل زندگی روزمره برای اهدافی چون تفریح، فرهنگ، تجارت، زیارت یا آموزش اطلاق می‌شود، به شرطی که این سفر بیش از ۲۴ ساعت و کمتر از یک سال طول بکشد.

سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) نیز گردشگری را مجموعه فعالیت‌های افراد در جریان سفر و اقامت موقت می‌داند که انگیزه‌هایی غیر از اشتغال دائم در مقصد دارند.

 گویه‌های اصلی گردشگری عبارت‌اند از

•  بُعد اقتصادی: ایجاد اشتغال، درآمدزایی، توسعه زیرساخت‌ها و رونق صنایع وابسته.

•  بُعد فرهنگی: تبادل و انتقال ارزش‌ها، سنت‌ها، آیین‌ها و هنرهای ملل و اقوام مختلف.

•  بُعد اجتماعی: ایجاد تعامل میان گروه‌های مختلف، کاهش شکاف‌های اجتماعی و تقویت همبستگی.

•  بُعد زیست‌محیطی: تأثیر دوگانه بر محیط زیست، از یک سو تهدید منابع طبیعی و از سوی دیگر ایجاد انگیزه برای حفاظت و توسعه پایدار.

 تعریف سرمایه اجتماعی و گویه‌های آن

 سرمایه اجتماعی در علوم اجتماعی مفهومی کلیدی است که نخستین بار توسط بوردیو، کلمن و پوتنام مورد توجه قرار گرفت، به‌طور کلی سرمایه اجتماعی به شبکه‌ها، هنجارها، اعتماد و ارتباطاتی اطلاق می‌شود که همکاری و کنش جمعی را در جامعه تسهیل می‌کنند.

 برخلاف سرمایه اقتصادی ( پول و منابع مالی ) و سرمایه انسانی ( دانش و مهارت افراد )، سرمایه اجتماعی در روابط اجتماعی ریشه دارد.

 گویه‌های سرمایه اجتماعی را می‌توان چنین دسته‌بندی کرد:

•  اعتماد اجتماعی: میزان اطمینان مردم به یکدیگر و به نهادهای رسمی و غیررسمی.

 • شبکه‌های اجتماعی: پیوندهای رسمی ( انجمن‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد ) و غیررسمی ( روابط دوستانه و خانوادگی ) که تعامل را تسهیل می‌کنند.

•  هنجارهای اجتماعی: قواعد نانوشته‌ای که رفتار افراد را جهت می‌دهند و موجب انسجام می‌شوند.

•  مشارکت مدنی: میزان حضور افراد در فعالیت‌های جمعی، اجتماعی و داوطلبانه.

 • احساس تعلق اجتماعی: میزان همبستگی افراد با جامعه، محله یا سرزمین خود.

 ارتباط گردشگری و سرمایه اجتماعی

اکنون می‌توان پرسید که این دو حوزه چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟ پاسخ در پیوندهای چندسویه و اثرگذاری متقابل آنها نهفته است.

• گردشگری به‌عنوان بستری برای ایجاد اعتماد و تعامل: وقتی گردشگران داخلی و خارجی وارد یک جامعه محلی می‌شوند، ارتباط میان مردم مقصد و میهمانان، نوعی تمرین اعتماد متقابل است، میزبانان می‌آموزند که با فرهنگ‌ها و ارزش‌های متفاوت تعامل کنند و این امر به افزایش تساهل و تحمل اجتماعی می‌انجامد، از سوی دیگر، گردشگران نیز با مشاهده مهمان‌نوازی و صداقت جامعه میزبان، تصویری مثبت دریافت می‌کنند که این چرخه اعتماد را تقویت می‌کند.

• نقش شبکه‌های اجتماعی در گسترش گردشگری در دنیای امروز: رسانه‌های اجتماعی و شبکه‌های ارتباطی محلی نقش اساسی در معرفی جاذبه‌ها و گسترش گردشگری دارند، زمانی که جامعه محلی برای معرفی فرهنگ، صنایع‌دستی یا میراث تاریخی خود به‌صورت جمعی اقدام می‌کند، سرمایه اجتماعی موجود در شبکه‌ها به ابزاری برای توسعه گردشگری تبدیل می‌شود.

• هنجارها و قواعد اجتماعی: تقویت کننده گردشگری پایدار حفظ میراث فرهنگی و طبیعی تنها با وجود هنجارهای اجتماعی قوی ممکن است، گردشگری پایدار زمانی شکل می‌پذیرد که مردم مقصد به ارزش منابع خود باور داشته باشند و با رعایت قواعد جمعی در حفاظت از آنها بکوشند، این امر از طریق آموزش، مشارکت مردمی و تقویت هنجارهای مثبت اجتماعی تحقق می‌یابد.

• مشارکت مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد: سمن‌ها و انجمن‌های محلی که در حوزه گردشگری فعالیت می‌کنند، نمونه بارز تبدیل سرمایه اجتماعی به موتور محرک توسعه هستند، این نهادها با جلب مشارکت مردمی، اجرای برنامه‌های فرهنگی و زیست‌محیطی، هم به معرفی جاذبه‌ها کمک می‌کنند و هم پیوندهای اجتماعی را استحکام می‌بخشند.

• احساس تعلق و هویت محلی: وقتی مردم در فرآیند گردشگری نقش فعالی داشته باشند (مثلاً از طریق راه‌اندازی بوم‌گردی، برگزاری جشنواره‌های فرهنگی یا نمایشگاه‌های صنایع‌دستی) احساس تعلق آنها به سرزمین و فرهنگ‌شان افزایش می‌یابد، این تعلق خاطر بخشی از سرمایه اجتماعی است که هم موجب انسجام درونی جامعه می‌شود و هم به گردشگران تصویری اصیل از مقصد ارائه می‌دهد.

بنابراین، گردشگری صرفاً یک صنعت اقتصادی نیست، بلکه فرآیندی اجتماعی و فرهنگی است که می‌تواند سرمایه اجتماعی جوامع را ارتقا بخشد، در مقابل، وجود سرمایه اجتماعی قوی پیش‌شرط موفقیت در توسعه گردشگری است.

جامعه‌ای که از اعتماد، همبستگی و مشارکت برخوردار باشد، بهتر می‌تواند جاذبه‌های خود را معرفی و از آنها محافظت کند، ارتباط میان گردشگری و سرمایه اجتماعی را می‌توان رابطه‌ای دوطرفه و تقویت‌کننده دانست، گردشگری زمینه‌ساز تقویت سرمایه اجتماعی بوده و سرمایه اجتماعی پایدار، شرط توسعه گردشگری پایدار است. سیاست‌گذاران و مدیران باید این هم‌افزایی را در نظر گرفته و برنامه‌هایی طراحی کنند که علاوه بر جذب گردشگر، به توانمندسازی جامعه محلی و ارتقای سرمایه اجتماعی نیز منجر شود، تنها در چنین صورتی است که گردشگری می‌تواند به ابزاری برای توسعه پایدار و متوازن در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تبدیل شود.

انتهای پیام/